Irantzu Lekueren elkarlaneko muralak, mitologiaren ikuspuntutik, emakumeak nekazaritzaren, hizkuntzaren eta artearen egile bezala eta tradizioen edo sinesmen transmisioan izan duen rola izango du ardatz. “Horregatik jazarria izan da emakumea. Horregatik botere erlijiozkoen eta zibilen irudimen obsesibo eta misoginoaren biktima errugabea izan da”, azaltzen du egileak Toti Martinez de Lezea idazle arabatarrarekin soinez soin lan egin duenak murala egiteko. Elkarte askok parte hartuko dute 65 metroko luzera izatera iritsiko duen mural berri horren sorkuntzan.

GASTEIZ. Judimendiko parkea historiaz eta sinbolismoz beteta dago. XV. mendera arte finkatu zen judutar elkartearen hilerria: hor ere hiriak udako solstizioa, sua eta magia ospatzen ditu. Irantzu Lekue artista euskaldunak Federico Baraibar kalean kokatuta dagoen horma handi eta beltzean murala egin du. “Muralak lekuan integratu nahi du, estalia, ukatua eta jazarria izan den Historiaren atal bati erreferentzia egingo dio muralak”. Lekuek erdigunean kokatuko du emakumea eta dagokion garrantzia emango dio bizitzaren, sinesmen eta jakinduriaren transmititzaile bezala.

Proiektu muralistiko parte-hartzailea eta berrikuntza sozialekoa izango da, Jose Miguel de Barandiaranek, Rosa Izizek, Felix Placerrek, Ana Izik egindako lanetan oinarrituta sortzen da, eta batez ere Toti Martinez de Lezearen testuetan eta Lekueren eta idazle arabatarraren arteko elkarrizketetan oinarritzen da. Era berean, artista Ekainera, Zugarramurdira, Baltzolara edo Marulegorretara joan da, leku horiek ere inspirazio iturria izan dira orain arte abandonatua eta iluna egon den Federico Baraibar kaleko horman mural ikaragarri hori sortzeko.

“Hasiera batean, sorginkeriaren inguruan lan egin nahi nuen” azaltzen du Lekuek. Sorginak, izaki ilun horiek, kaltegarriak, beldurgarriak, gaizkiaren ikurra, deabrua gurtuaren eta meza beltzaren ezaugarria; konjuruak egiteko, ekaitzak eragiteko, uztak suntsitzeko, ur putzuak edeteko, jende zintzoa pozointzeko, haurrak hiltzeko, akelarrera joateko erratzean hegan egiteko gai zirenak… Zinez izan zirena aldarrikatu nahi nuen: botere erlijiozkoen eta zibilen irudimen obsesibo eta misoginoaren biktima errugabeak. Totirekin izandako elkarrizketak izan eta gero, gaiari horrela ekitea ez zela egokia ulertu genuen; izan ere, diseinua horrelakoa egin izan bagenu, arrazoi emango geniekeen inkisidoreei nahi gabe (piktorikoki behintzat).

Jazarpenak, tragediak, hiru mende iraun zuen Europan. Hor 100.000 pertsona erruztatu zituzten eta 50.000 pertsona baino gehiago sutan eta urkan hil zituzten. “Zuzengabekeria handi horrengatik, inork ez du barkamena eskatu eta guztion subkontzientean oroitzapen ikaratu bat utzi du, folklore balitz bezala geratu dena” dio Toti Martinez de Lezeak”. Elizak, estatuak eta Inkisizioak ez zuten asmatu sorginen sinesmena, pertsonak kontrolatzeko era baizik, beraien irizpideak inposatzeko eta sinesmen zaharrak eta tradizioak ezabatzeko beste erlijio batzuekin, heterodoxoekin, eszeptikoekin, disidente politikoekin edo matxinoekin bukatzeko. Gertatutako hilketen errudunak izan ziren, kristau ikasbidearen eta lege zibilen interpretazioa kriminalen eskuetan uzteagatik. Gizabanako horiek, inolako zalantzarik gabe, gaiztoak eta sadikoak ziren eta pertsonen bizitza pribatuak kontrolatu zituzten, adierazpen eta kredoen askatasuna suntsitu zituzten, ideien zirkulazioa debekatu zuten, gizartearen beheko mailekin, babesteko baliabide gutxiko jendearekin krudelak izan ziren” adierazten du.

Herri iruditerian errotu diren iritziak eta ikuspegiak albo batera utzi -errealitatearekin zerikuzirik ez daukatelako-, eta azkenik, “alde onera” eraman da proiektuaren eboluzioa, eta emakumea gizadiaren Historian benetan nolakoa izan den ikusarazi nahi da. Tribuko hastiaren irudiak, adibidez, gure baitako ikonografian erro sakonak dituen irudia da. Hala ere, Martinez de Lezeak azaltzen duenez, “lehenengo xamanak emakumeak ziren, haiek baitziren bizitza ematen zutenak eta amatasuna misterio handia baitzen, beste emakumeak jaiotzaren erritoez arduratzen ziren eta horren ondorioz, Ama-Jainkosari laguntza eskatzeaz ere arduratzen ziren”. Gauza bera gertatzen da nekazaritzarekin. “Kultura” hitza latinetik dator eta “laborantza” esan nahi du, lurraren laborantza. Jakina da behin lehen gizakiak leku batean finkatuta, lehenengo nekazariak emakumeak izan zirela. Emakume horiek seme-alabak, adinduak eta gaixoak zaintzen zituzten; bien bitartean, gizonak ehizatzeaz eta lan nekagarriak egiteaz (besteak beste, zuhaitz mozketaz) arduratzen ziren. Hesiaren harria bera aprobetxatu nahi izan dugu muralean integratzeko, amarru baten bidez hesiaren harria leizaren zati bihurtuko da. Horrela, sentsazio berriak sortuko zaizkio egunero hor ibiltzen den jendeari. Esperientzia artístiko hori auzolan bidez egingo da, prozesu parte hartzaile baten barruan”, dio Lekuek.

Erlijioarekin gertatzen den moduan, leizetako margolariak irudikatzen ditugunean, gizon baten irudia etortzen zaigu burura. Hala ere, emakumeek lehenengo landare tindagai eta tindagai mineralak aurkitu eta egin zituzten, larruak eta lana margotzeko, Martinez de Lezeak azaltzen duenez. “Logikoa da pentsatzea beraiek izan zirela leizeak margotzen zituztenak. Eskuen arrastoa uztea baino zerbait errazagorik ba al dago? Emakumeak ere izan ziren buztina asmatu zituztenak ontziak egiteko hor sukaldatzeko eta biltegian gordetzeko eta, zergatik ez, modelatzeko.

Amari

II. mendean Europako hainbat lekutako artean Ama-Jainkosaren izenpeko tenpluak eraikitzen zituzten. Euskal Herrian ez zeukaten tenplurik, gure arbasoen sinesmena funtzean naturista zelako. AMARI Jainkosa, “ama-ari-da”, ama ari dena, ez da Mari, Marik ez du ezer esan nahi euskaraz, “euskara hizkuntza figuratiboa da, hori dela eta, oso arraroa da gure kulturaren jainkotasun nagusi bakarra horrela deitzea”. Amari izenari “A” kenduz gero, izena Mari bihurtzen da, kristau egiteko era erraza, Martinez de Lezea azaltzen duenez.

Gizarte matriarkal batetik eredu patriarkal batera aldatzeko arrazoiak tribu nomadak finkatzearekin zerikusi handia izan zuen. Gertaera horrek berekin JABETZA, KONKISTA, botere ekonomikoa eta militarra ekarri zituen berarekin. Gehien zeukanak boterea lortzen zuen. Emakumeak, arrazaren eta etorkiaren transmititzaile bezala, gizonezkoen leinuaren transmisioa babestuko zuen balio bat izatera pasa zuen. Erabakiak hartzea, ondasunak edukitzea, ikastea eta aske izatea debekatu zieten. Hala ere, apurka-apurka, Historiak erakusten digu ikasi, idatzi, irakatsi eta margotzen zuten emakumeak bazeudela. Hala eta guztiz ere, emakume horiek zekitena asko edo gutxi beraien alabei transmititzen zieten. Tradizioen, sinesmen eta hizkuntzaren transmisioaren zeregina emakumeen lana izan da.

Horrela, Lekueren muralean emakumeak agertuko dira Historian zehar. Emankortasunaren jainkosa edo kreazioaren jainkotasuna ikusiko ditugu. Ohituren edo errituen erakusketa izango da. Pigmentuen aurkitzen, leizeak margotzen, ahozko transmisioa lantzen dituzten emakumeak ikusiko ditugu. “Ibai bat ere ikustea nahi dut. Judimendik ibaiak dauzka eta ikertzen nuen bitartean udako solstizioari lotuta dauden hainbat tradizio ezagutu ditut. Araban, adibidez, ibaian bainatzen ziren gorputza sendotzeko; iturrietan ilea garbitzen zuten gogorrago eta gehiago hazteko; goizeko ihintzarekin belarretan iraulkarazten ziren larruazaleko gaixotasunetatik babesteko; iturrira edo ibaira botatzen zituzten lanabesak, aitzurrak, aiztoak, aizkorak, ilargiaren argiak zorrozteko. Sendabelarrak ere jasotzen zituzten, uste baitzuten udako solstizioko egunsentian sendatzeko ezaugarriak izango zituztela; edo suak pizten zituzten eguzkiak dirdira ematen jarraitzera animatzeko.

Filli in-ekiko lankidetza

Murala Judimendi auzoan egingo da; gainera, auzo horrek osagai artistiko handi bat dauka, Gasteizko graffitti-ak eta Street art-ak “gotorlekua”, gordelekua aurkitu dutelako Judimenndin (eta Santa Luzian). Horrela bada, teknika aldetik Fill in culture elkarteak parte hartuko du. Elkarte horrek hiriko sortzailerik emankorrenetarikoak dauzka. “Bi teknika lotuko ditugu: graffittiarena eta muralismoarena. Lekueren pintzelak eta gure espraiak lotuko ditugu. Nolabait ere, graffittiaren hastapenetara bueltatuko gara eta hau atsegin dugu” adierazi du Aratz RB-k Fill in Culture-tik. “Orain arte mural batzuk egin dira teknika hori erabiliz, baina ez dira ugari, batez ere teknika bata edo bestea erabiliz egin izan dira. Salbuespena da Sebas Velascorekin egindako lanak, baina horretaz aparte ez dira asko” azaltzen du.

Duda-X historikoak Fill in Cultureko kideei azaldu zien 80ko hamarkadan, espraiak pixkanaka-pixkanaka Gasteizera ailegatzen zirenean, nola lehenengo eta behin horma pintura plastikoarekin prestatzen zuten eta gero espraiarekin bukatzen zuten” dio Aratzek. “Bi teknika horiek lotuko dira era natural batean Judimendiko auzoan, hormaren neurriek laguntzen dutelako lotura hori lortzen. Lekua edertuko da, orain arte zikina eta tag-ez beteta eta, are gehiago, emakumeak historian zehar izan duen garrantzia ikusaraziko da”. Gauzak horrela, irailean egon dira Judimendin gehien gustatzen zaiena egiten: margotzea eta guztiok gonbidatzea beraiekin gozatzera.

Iratxoak parkean

Ahoz aho Judimendiko parkeraino iritsiko da, euskal mitologiako 5 pertsonaia egongo baitira hor. Sakabanatuta egongo dira eta ez da esango non egongo diren parkera hurbiltzen direnek magiazko izaki horiek bilatzeko, “Inxixu, Ieltxu, Ipotx, Mamarru eta Galtxagorri Judimendiko parkean egongo dira eta egin nahi duguna da etxeko txikiei jolas bat proposatu nahi diegu: pertsonaiak bilatzera eta aurkitzera gonbidatuko ditugu” dio Lekuek.

Ahoz aho ingurune naturala nagusi izan da proiektu muralistiko horretan gure arbasoen errituak eta jentilen sinesmenak elkarrekin biziko dira; gainera, leku hori berariaz aukeratu da murala leku horretan integratzeko asmoz. Proiektua posible izango da Vitoria-Gasteizko Udaleko Gazteria Zerbitzuaren Haziak lehiaketari esker.